Morgunblaðið 8. júlí 2001
Guðrún Pétursdóttir
Kynþáttafordómar, fjölmiðlar og tjáningarfrelsi.
Mikil umræða hefur farið fram undanfarið um kynþáttafordóma, fjölmiðla og tjáningarfrelsi. Mig langar í þessari grein aðeins að setja þessa umræðu í aðeins víðara samhengi.
Kynþáttafordómar í íslensku samfélagi lýsa sér fyrst og fremst á dulinn hátt. Aðeins sjaldan brjótast þeir út í opinskáu ofbeldi eða árásum. Þetta er m.a. ástæðan fyrir því að fólki á Íslandi finnst oft á tíðum erfitt að gera sér grein fyrir fordómunum og að viðurkenna þá. Það er ekki auðvelt að "sanna" kynþáttafordóma. Þeir sem aðeins þekkja hinn opna skipulagða rasisma gera sér ef til vill enga grein fyrir öðrum formum hans og óttast jafnvel umræðuna af ótta við að þannig getum við búið til kynþáttafordóma.
Mín tilfinning fyrir kynþáttafordómum á Íslandi, er að stærstur hluti Íslendinga hafni opnum og ofbeldisfullum rasisma og vilji ekki horfa upp á að félagsskapur, sem byggir á hugmyndafræði rasismans skjóti rótum hér á landi. Hins vegar hefur þessi hópur oft á tíðum ekki velt málefnum innflytjenda mikið fyrir sér, er ekki í beinum tengslum við innflytjendur eða fólk af erlendum uppruna og álítur þess vegna litla sem enga fordóma eða mismunun eiga sér stað á Íslandi. Við, sem störfum í nánum tengslum við fólk af erlendum uppruna, venslafólk þess, vinir og auðvitað fólkið sjálft veit hins vegar manna best að hér á landi verður fólk reglulega fyrir fordómum og mismunun vegna uppruna síns. Þessi tegund fordóma fer hins vegar afar dult og hefur þess vegna verið kallað “duldir fordómar” eða “hversdags rasismi” (every day racism, Alltags Rassismus).
Kynþáttafordómar eru ekki eitthvað eitt augljóst og óbreytt fyrirbæri, sem staðið hefur í stað frá tímum nýlendnanna þegar Evrópubúar þurftu að “sanna” yfirburði sína yfir innfæddum íbúum nýlendnanna og réttlæta þannig aðfarir sínar þar. Rasisminn tekur stöðugum breytingum og birtingarmyndir hans einnig. Í dag sætta sig fáir við þá staðhæfingu að svartir séu heimskari eða “vanþróaðri” en hvítir. Ef kynþáttafordómarnir hefðu staðnað á þeim nótum væri baráttan gegn þeim einföld. Í dag hljóma rökin öðruvísi: “þetta fólk er bara svo ólíkt okkur að það getur aldrei aðlagast”, “ég hef ekkert á móti þessu fólki, en mér finnst bara að það eigi að vera heima hjá sér”, eða “ég hef ekkert á móti þeim í sjálfu sér, ég vil bara halda Íslendingum “hreinum” . Eitthvað á þessum nótum hljóða staðhæfingarnar í dag. En hvaða máli skiptir það þótt fólk hugsi á þessum nótum? Ef til vill myndi það ekki skipta neinu máli ef viðhorf okkar hefðu engin áhrif á hegðun okkar, en því miður stoppar hugsunin sjaldnast í kollinum á okkur. Hún hefur áhrif á hegðun okkar. Það er ekki þar með sagt að fólk stökkvi af stað og beiti þá sem þeir vilja helst ekki hafa hér á landi, ofbeldi. Það eru hins vegar aðrar birtingarmyndir en ofbeldi, sem lýsa þessum neikvæðu viðhorfum og hafa áhrif á líf þeirra sem tilheyra þessum hóp, þ.e. að vera ekki “hreinir” Íslendingar. Ef manni finnst einhver ekki eiga heima í landinu og hann mengi á einhvern hátt íslenskt þjóðfélag með uppruna sínum, er þá ekki ólíklegt að maður taki brosandi og vingjarnlega á móti viðkomandi þegar maður veitir honum þjónustu? Eða að maður reyni að koma á jákvæðum samskiptum að fyrra bragði? Eða bjóði viðkomandi í heimsókn? Eða sýni honum þolinmæði og skilning þegar hann gerir sitt besta við að tala íslensku?...
Þetta eru ef til vill “litlir” og “ómerkilegir" hlutir, jafnvel "eðlilegir" í hugum sumra. Fyrir þá sem fyrir þeim verða eru þeir hins vegar ekkert ómerkilegir, þótt fæstir þori að tala um það opinberlega af ótta við að verða álitnir vanþakklátir, heimtufrekir eða ímyndunarveikir. Auk þess venst maður kannski öllu, venst því að láta tala niður til sín, tala við sig af hroka og yfirlæti, vera látinn afskiptalaus og einangraður, fá verri þjónustu, vera tortryggður eða sitja undir háðsglósum og svívirðingum. En viljum við að fólk venjist þessu neikvæða viðhorfi gagvart því og ef ekki, hvað er þá til ráða?
Er einhver leið til að vinna gegn þessum neikvæðu viðhorfum og duldu fordómum? Það er aldrei auðvelt að breyta viðhorfum.
Við getum sett lög og reglur sem banna ákveðna hegðun og vissulega er nauðsynlegt að það sé gert varðandi kynþáttahatur eins og varðandi aðra neikvæða hegðun, sem við viðurkennum ekki í okkar samfélagi. Að breyta viðhorfum er hins vegar eitthvað sem tekur langan tíma. Svarið við því hvað skuli gera, liggur því víða og ekki síst hjá uppeldisaðilum. Til þess að næstu kynslóðir séu hæfar til að lifa friðsamlega í fjölmenningarlegum samfélögum nútímans og framtíðarinnar þurfum við að kenna þeim ný viðhorf. Viðhorf sem byggja á víðsýni og samkennd en ekki þröngsýni, fordómum og þjóðernishyggju. Í því samhengi vil ég vitna í orð fyrrverandi forseta Þýskalands, Richard von Weizecker sem hann mælti við minningarathöfn um 5 tyrknesk ungmenni, fórnarlömb rasista í Solingen 1993.
“Þegar ungmenni verða að brennuvörgum og morðingjum, þá er sökin ekki aðeins þeirra, heldur liggur hún hjá okkur öllum, sem áhrif höfum á uppeldi þeirra – hjá fjölskyldunum og skólunum, íþróttafélögum, sveitafélögum, hjá okkur stjórnmálamönnunum.”
Hollenska leiðin
Ef skoðuð er saga Hollendinga í innflytjendamálum er ljóst að nauðsynlegt er að bregðast við sem fyrst og því þarf skýr stefnumótun að koma frá stjórnvöldum. Það eru þau sem gefa tóninn út í samfélagið og því er mikilvægt að almenningur sjái og verði var við jákvætt viðhorf ráðamanna til hins fjölmenningarlega samfélag.
Til miðs sjöunda áratugarins var litið á innflytjendur sem tímabundið "ástand" í Hollandi. Innflytjendur voru umbornir svo lengi sem þeir létu lítið fyrir sér fara. Þeir máttu ekki gera neinar kröfur til samfélagsins. Ef þeim líkaði ekki eitthvað, gátu þeir farið aftur heim, það var enginn þvingaður til að koma til Hollands.
Smám saman kom í ljós að meirihluti innflytjendanna var kominn til að vera, þ.e. þeir settust að í Hollandi. Af þeim var krafist að þeir samlöguðust hollensku samfélagi, yrðu helst ósýnilegir. Í lok sjöunda áratugarins byrjuðu að heyrast raddir ungra innflytjenda sem vildu ræða mismunun og það var fólk með hollenskan ríkisborgararétt, flest frá fyrrverandi nýlendum ríkisins.
Innflytjendur máttu ekki tala um að þeir yrðu varir við fordóma eða rasisma. Gert var lítið úr slíku tali og það talið ýkjur. Í svo opnu og umburðarlyndu landi sem Hollandi var ekki til eitthvað sem heitir “rasismi”.
Í lok sjöunda áratugarins var myndaður þjóðernisflokkurinn Volksunie. Þessi flokkur var bannaður enda var kosningaslagorð hans “Hvítt Holland”. Þegar þjóðernisflokkurinn Centrum Partij vann mann á þing 1982 varð Hollendingum loks ljóst að hugsanlega væru kynþáttafordómar fyrir hendi í Hollandi og það ekki bara hjá "illa upplýstri" lágstétt heldur einnig meðal hollenskrar millistéttar.
Í kringum 1983 settu stjórnvöld skýr markmið í málefnum etnískra minnihlutahóp
Þetta var alveg nýr tónn í hollenskri pólitík.
1994 var ljóst að markmiðin frá 1983 virtust hafa skilað árangri. Ósætti og mismunun minnkaði, atvinnleysi meðal innflytjenda minnkaði og færri báðu um félagslega aðstoð.
Sérstaklega var mikilvægt atriðið þar sem kveðið var á um rétt innflytjenda til ákvarðanatöku sem m.a. var gert með kostningarétti allra löglegra innflytjenda í landinu til borgarstjórnar og réttur til tvöfalds ríkisborgararéttar. Einnig voru sett ströng lög, sem bönnuðu alla mismunun á grundvelli uppruna eða þjóðernis og settar voru upp ákveðnar skrifstofur þar sem kæra mátti mismunun. Megin markmið hollenskra stjórnvalda var að allir meðlimir þjóðfélagsins – einnig þeir sem tilheyrðu etnískum minnihlutahópum – gætu bæði sem einstaklingar og sem hópur, notið sín og verið virkir þátttakendur í hollensku samfélagi. Þessu markmiði skildi ná fram með gagnvkæmri aðlögun þeirra aðfluttu og þeirra sem fyrir voru.
Dæmi um fjögur þjóðfélagsleg atriði, sem hollensk stjórnvöld töldu grundvallar atriði til að tryggja jafnan rétt innflytjenda voru eftirfarandi:
Fjölmiðlar
Fjölmiðlar gegna afar mikilvægu hlutverki í því að vinna gegn fordómum og byggja upp víðsýni og fordómaleysi meðal stjórnvalda og almennings. Ábyrgð þeirra er mikil. Fjölmiðlar eru m.a. mikilvægt verkfæri til að gera almenningi grein fyrir innflytjendum sem eðlilegum hluta samfélagsins og þeim jákvæðu áhrifum sem þeir færa samfélaginu t.d. í gegnum ólíka menningu, reynslu og þekkingu sem samfélagið nýtur góðs af auk þess að vera framleiðendur, skattgreiðendur og neytendur.
Eins og vikið er að hér að framan líta Hollendingar á fjölmiðla sem einn af grundvallar þáttum í því að tryggja jafnan rétt innflytjenda eða etnískra minnihlutahópa í samfélaginu. Ekki síst eru fjölmiðlar afar viðhorfsmótandi og geta því auðveldlega unnið markvisst gegn neikvæðum viðhorfum gagnvart ákveðnum þjóðfélagshópum.
Mikið hefur verið rætt að undanförnu um tjáningarfrelsi og hvar eða hvort draga skuli ákveðnar línur hvað það varðar. Í allri þessari umræðu finnst mér hafa gleymst hinn siðferðilegi þáttur fjölmiðla og ábyrgð þeirra gagnvart ákveðnum þjóðfélagslegum vandamálum og verið einblínt á hvort hugsanlega er hægt að réttlæta gjörðir þeirra samkvæmt lagabókstafnum.
Fjölmiðlar virðast almennt nokkuð sammála um að vinna gegn ákveðnum “þjóðfélagsmeinum” og má þar t.d. nefna fíkniefnasölu og fíkniefnaneyslu. Það er t.d. spurning hvort einhver fjölmiðill myndi birta viðtal þar sem félag fíkniefnasala fengi tækifæri til að kynna félagsskap sinn, lýsa gæðum og dásemdum mismunandi fíkniefna og hvernig neysla þeirra gæti leyst öll okkar hversdagslegu vandamál. Ég veit ekki hvort einhver lög mæli gegn því eða hvort það hefti tjáningarfrelsið að neita manni um slíkt viðtal. Hins vegar væru sennilega flestir sammála um að slíkt viðtal væri óviðeigandi, gæti verið hættulegt og ýtt undir viðurkennt þjóðfélagsmein, þ.e. neyslu fíkniefna. Þarna myndi siðferðiskennd blaðamannsins eflaust hindra að slíkt viðtal væri birt. Þó er enginn að tala um að ekki megi ræða fíkniefnamál eða að þegja skuli þá staðreynd í hel að fíkniefnaneysla sé vandamál í samfélaginu. Flestir eru sammála um mikilvægi þess að ræða fíkniefnavandann, en eru þó sammála um að sú umræða á að vera til þess fallin að reyna að koma í veg fyrir fíkniefnaneyslu en ekki hvetja til hennar.
Í mínum huga er ábyrgð fjölmiðla varðandi fordóma og neikvæð viðhorf gagnvart fólki af erlendum uppruna, alls ekki ólík þessu dæmi. Spurningin er hins vegar hvort neikvæðum viðhorfum og framkomu gagnvart fólki af erlendum uppruna er jafn afdráttarlaust hafnað af samfélaginu eins og neyslu eða sölu fíkniefna. Þarna er spurningin hvort fjölmiðlar á Íslandi þurfi ekki að setja sér ákveðnar siðareglur og velta fyrir sér hvernig þeir geta beinlínis unnið gegn fordómum eða rasisma.
Fréttir eru ef til vill áhrifaríkastar til að sýna breidd þjóðfélagsins. Við myndun staðalmynda eru fréttirnar ákaflega áhrifamiklar. Ef þær sýna fólk af erlendum uppruna aðallega sem vandamál og í lægri stöðu en innfædda, er verið að búa til neikvæða staðalmynd og staðalmyndir eru alltaf forsenda fordóma.
Í Hollandi var gerð athugun á því hvað einkenndi fjömiðlaumfjöllun um innflytjendur og komu eftirfarandi atriði í ljós.
Rannsóknarnefnd á vegum Hollenska blaðamannafélagsins (Niederländischer Journalistenverband) gaf árið 1989 út bækling, þar sem m.a. er að finna gátlista fyrir blaðamenn til að gera sér grein fyrir hvernig forðast megi neikvæðar staðalmyndir um fólk af erlendum uppruna. Fjögur meginatriði gátlistans eru eftirfarandi:
Auk þess var í bæklingnum lýst yfir því markmiði að opna skyldi leið fyrir útlendinga til að vinna við fjölmiðla, ekki síst til að þeir verði sýnilegir almenningi og minni á að samfélagið er fjölmenningarlegt.
Í þessari grein hef ég farið vítt og breitt og vona að við getum haft einhvern lærdóm af reynslu Hollendinga í innflytjendamálum, ekki síst nú þegar fyrir Alþingi liggur nýtt frumvarp til laga um útlendinga.
Að lokum vil ég hvetja íslenska stjórnmálamenn til að taka aftstöðu til innflytjendamála og hins fjölmenningarlega íslenska samfélags og tjá sig opinberlega um þá afstöðu sína. Almenningur þarf að fá að heyra þeirra afstöðu.